تراژدی مدرن شاعر سینما

نگاهی به دشتگریان» شاهکار تئودور آنجلوپلوس

دشت گریان»نخستین بخش از تریلوژی تئودور آنجلوپلوس است که بعد از ساخت دومین فیلم سه گانه(غبار زمان) و مرگ تلخ آنجلوپلوس متاسفانه ناتمام ماند. این شاهکار فراموش نشدنیفیلمساز بزرگ یونانی، تراژدی کهن یونان را در قالب داستان زندگی مهاجران و روایتسرگذشت یک نسل بازآفرینی میکند. فیلم با نمایش دسته ای از آوارگان پناهنده آغازمیشود که به خاک یونان وارد شده اند و در اولین جملات با النی آشنا می شویم؛ دختریبی خانمان که تحت سرپرستی خانواده اسپیروس قرار گرفته. تصویر لرزان خانوادهاسپیروس بر آب افتاده و صدای الکس را می شنویم که از النی اسمش را می پرسد. آغازدلبستگی پنهان این دو و وصل شدن نام النی به آغاز فیلم و شروع تیتراژ، ما را واردزندگی قهرمان این تراژدی میکند؛ النی.

و اینجاست کهموسیقی شاهکار النی کارایندرو روی تصاویر نسل های مختلف یک خاندان آغاز میشود و درنقش همسرایان پیشگوی تراژدی های کهن، از تقدیر و زوال محتوم خاندان اسپیروس میگوید. فیلم با آب آغاز میشود. نخست، تصویر محو و لرزان خانواده را در آن می بینیم،و بعد همراه النی می شویم که از زایمان غیر مشروع پسران دو قلویش از ارتباط با الکسبه روستا بر می گردد. قایق آرام روی آب حرکت میکند و النی نوجوان، غمگین و شکستهروی آن نشسته.

آب در اساطیرباستان نماد نگی و قدرت باروری رحم و زایندگی است. آن گونه که میرچا الیاده آبرا زایش مدام آفرینش خوانده و لذا می توان آب را نماد چرخه زندگی و مرگ دانست.اصولا تراژدی از دل همین اعتقاد اساطیری به چرخه زندگی و مرگ به وجود آمده که ریشهآن به کهن الگوی دیونیزوس باز می گردد. در فیلم دشت گریان» ضمن آن که خود عنوانفیلم، دلالت بر یک موقعیت اسطوره ای دارد و استعاره ای از چمنزار شبنم زده است، ازپیوند وضعیت تراژیک النی با نماد آب، قهرمان تراژدی اش را در دل شرایط بحرانییونان در سال های منتهی به جنگ جهانی دوم و درگیری های داخلی بر می سازد. النی درسنین پایین مادر میشود و آب به مثابه عنصر زایندگی و به زعم الیاده عنصر مرگ وزندگی، پیکر نیمه جان او را حمل میکند. تصویر آشنایی که به موتیف اصلی اثر تبدیلمیشود و بعد در قالب سیلی که روستا را زیر آب میبرد باز هم شاهد این وضعیت هستیم؛وقتی که النی و الکس همراه با دوقلوها روی آب آواره میشوند.

الکس و النیزمانی که از خانه می گریزند تا بتوانند با هم بمانند و شرایط زندگی را برایفرزندانشان که مدتهاست ندیده اند (پیش یک خانواده نگه داری میشوند)، با یک دستهموزیک همراه میشوند تا شاید الکس با آکاردئونش بتواند موقعیت بهتری برای زندگیایجاد کند. اما سرگشتگی های آنها با نفوذ هر چه بیشتر فاشیسم بر کشور ادامه دارمیشود و هم از اسپیروس (پدر) که در جستجوی آنهاست و هم از ماموران نظامی گریزانند.

زمانی که بعد ازمرگ پدر به خانه بر می گردند و سیل روستا را به زیر آب میبرد، الکس پیش از ترکخانه و سوار شدن بر قایق، فانوس را خاموش میکند. گویی روشنایی زندگی است که ازخانه آنها رخت بربسته و تراژدی قرار است تا النی را به عمق گردابش فرو برد.

لحظه به آب سپردنالکس از تصاویر ماندگار سینما است. الکس برای تحقق رویاهایش به آمریکا (سرزمینموعود) میرود و النی با بافتنی نیمه تمام به بدرقه اش آمده. اما همانطور که نخبافتنی کشیده میشود و در آب بریده میشود، این اقیانوس آرام با گرفتن الکس از النی،پیوندهای حیات بخش را می گسلد و باز هم پیام آور جدایی و مرگ میشود. تم جاودانهموسیقی کارایندرو بر روی این تصویر، خلاصه ترین کلام آنجلوپلوس است. سینماگری کهبا زبان سینما و موسیقی معجزه میکند. همان گونه که در این سکانس و این فیلم میتواند عمق اندوه النی را برای همیشه در قلب مخاطب زنده نگاه دارد.

فیلم در آب میآغازد و در آب به پایان میرسد. دشت گریان، اقیانوس اشک هایی است که قطره قطره ازوجود النی برآمده و تا زمانی که تمام عزیزان خود را به دست آب می سپارد جریان داردو صدای موج های پیاپی آب به گوشمان می آید و وصل به موسیقی کارایندرو میشود و بهسیاهی میرویم. پایان تراژدی. و تراژدی پایان ناپذیری که تا ابد با ما می ماند.